Πως τα κουκούλια μεταξοσκώληκα έδωσαν το όνομα στο ούζο μας

Παρά την αγάπη μου στο νησί μου την Λέσβο και τον σεβασμό στο Πλωμάρι με τις γενιές των άξιων ποτοποιών του που έχουν ταξιδέψει το ούζο στα πέρατα της γης η ονομασία του ούζου πιθανότατα προέρχεται από τον Τύρναβο της Θεσσαλίας. Στον Τύρναβο προς τα τέλη του 19^ου αιώνα, ακόμη υπό την οθωμανική κυριαρχία, με τους «ευθύμους, ημέρους, φιλοκάλλους και εραστάς τής πολυτελείας» Τυρναβίτες, όπως τους περιγράφουν χρονικογράφοι της εποχής (Σπυρίδων Παγανέλλης και Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης), κυριαρχεί η παραγωγή τού τσίπουρου, αλλά και οι πειραματισμοί για τον εμπλουτισμό του με διάφορα αρωματικά φυτά.

Στον Τύρναβο φαίνεται πως προτιμούσαν την διπλή απόσταξη, το οποίο, όπως διαβάζουμε στα «Θεσσαλικά Χρονικά», του 1935, «εις τον Τύρναβον λέγεται και ρακί, είναι δε εξαιρετικής ποιότητος διότι παρασκευάζεται εκ διπλής αποστάξεως. Απ’ αυτό προήλθε κατόπιν ειδικής κατεργασίας και προσθήκης κατά την τελευταίαν απόσταξιν, εκτός γλυκανίσου και μαστίχας, και πολλών άλλων αρωματικών ουσιών εις αναλογίας γνωστής μόνο εις δυο οικογενείας, Κατσάρου και Δομενικιώτη, το ονομαστόν προϊόν ούζο. Ατυχώς ο Τύρναβος και οι ανωτέρω οικογένειαι δεν εφρόντισαν εγκαίρως να κατοχυρώσουν το εκλεκτόν τούτο προϊόν του Τυρνάβου δια της αποκλειστικότητος της ονομασίας, καθ’ ο είχαν δικαίωμα, και σήμερον φέρουν το αυτό όνομα ευρύτατα εις την κατανάλωσιν εισαχθέντα κατασκευάσματα προερχόμενα εξ απλής εν ψυχρώ αναμίξεως οινοπνεύματος, ύδατος και γλυκανισελαίου…»

Στα «Θεσσαλικά Χρονικά» του 1959, αναφέρεται πως «Ο αείμνηστος καθηγητής Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς επισκεφθείς ως δημοσιογράφος κατά το 1896 την Θεσσαλίαν και θρηνήσας και αυτός με την σειρά του την παρακμήν του Τυρνάβου, της άλλοτε πόλεως των σοφών και της βιομηχανίας, μας παρέδωσε την πολύτιμον πληροφορίαν πόθεν ετυμολογείται η λέξις ούζο, η αντικαταστήσασα το τσίπουρο. Την πληροφορίαν αυτήν μεταφέρομεν επί λέξει: ‘‘Διότι είναι από τσίπορον, ως και ελέγετο πρότερον περιέχον 22 μόνον βαθμούς οινοπνεύματος, μετωνομάσθη δε εις ούζο εκ του εξής επεισοδίου. Εν Θεσσαλία τα’ αποστελλόμενα εις Μασσαλίαν κουκούλια ήσαν πάντοτε τα εκλεκτότερα και άριστα, διά να διακρίνονται δε τα κιβώτια επεγράφετο επ’ αυτών μεγάλοις γράμμασι uso Massalia, προς χρήσιν δηλαδή της Μασσαλίας. Έτυχε λοιπόν ποτέ, ιατρός τις παρά τη τουρκική Υπηρεσία, Αναστάς-μπέης καλούμενος, όστις παρεπιδήμει εν Τυρνάβω τότε, να πίη εκ του οινοπνευματώδους τούτου ποτού, τοσούτον δ’ εθέλχθη ώστε περιχαρής και έξαλλος ανεφώνησε: Μα τούτο φίλοι μοι είναι ούζο Μασσαλίας. Τοιαύτης δηλαδή λαμπράς ποιότητος ποτόν! Και έκτοτε από στόματος εις στόμα καθιερώθη η παρωνυμία και το τσίπουρο εβαπτίσθη εις ούζο’’».

Την ιστορία αυτή επιβεβαιώνει και ο αείμνηστος Αχιλλεύς Τζάρτζανος σ’ ένα μελέτημά του, το 1932, το οποίο περιλαμβάνεται στο βιβλίο που εξέδωσε ο γιος του Νάσος Αχ. Τζάρτζανος με τίτλο «Αχ. Τζάρτζανου: Άρθρα και Μελετήματα», με κάποιες παραλλαγές στο όνομα του «νονού». Από τα γραπτά του Αχ. Τζαρτζάνου γνωρίζουμε πως στον Τύρναβο κατασκευάζουν από τα παλιά χρόνια οινόπνευμα από τα τσίπουρα (τα στέμφυλα) των σταφυλιών, τα οποία βράζουν με ανάλογη ποσότητα νερού. Το απόσταγμα που βγαίνει το έλεγαν και το λένε σούμα ή χάμικο. Το χάμικο αυτό δεν πίνεται, γιατί μυρίζει φοβερά και καίει πολύ. Γι’αυτό το αποστάζουν για δεύτερη φορά, αφού προσθέσουν μέσα γλυκάνισο, αλάτι και λίγα κάρβουνα με κρεμμύδια, σε ανάλογη ποσότητα, Απ’ αυτά όλα προέρχεται το τσίπουρο ή ρακί που πίνεται ευχάριστα. Αν τώρα το τσίπουρο αυτό ξαναβραστεί με λίγη μαστίχα μέσα και ζάχαρη και γίνει τρίτη απόσταξη, βγαίνει μια καλύτερη ποιότητα που το ονομάζουν σήμερα ούζο αλλά παλαιότερα το έλεγαν «ρακί ματαβρασμένο».

Το «ματαβρασμένο ρακί» πήρε την ονομασία ούζο μόλις κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας στον Τύρναβο και στη Θεσσαλία (1878-1881) από την εξής αφορμή: Βρισκόταν τότε στον Τύρναβο ένας στρατιωτικός γιατρός του τουρκικού στρατού. Ο Αρμένιος, Σταυράκ-μπέης είχε μεγάλη φιλία με δυο προκρίτους της περιοχής. Τον Αντώνιο Μακρή υφασματέμπορο και τον Δημήτριο Δουμενικιώτη παντοπώλη και ποτοποιό. Μαζί έπαιρναν το ορεκτικό τους τακτικά τα μεσημέρια συνοδεύοντας το με το «ματαβρασμένο ρακί». Ο Σταυράκ-μπέης, επειδή φαίνεται είχε ιδιαίτερη αγάπη στο ποτό αυτό, πήγε κάποτε στο εργοστάσιο του Δουμενικιώτη και εκεί επιτόπου, όπως λέμε, του συνέστησε να προσθέσει και κάποια άλλη ουσία για να βγει ρακί σε καλύτερη ποιότητα.

Και πράγματι, όταν έγινε η απόσταξη, σύμφωνα με τη συμβουλή του γιατρού και οι τρεις φίλοι πήγαν να το δοκιμάσουν, ο Μακρής πρώτος, μόλις το δοκίμασε, υπερευχαριστήθηκε και αναφώνησε: «Μωρέ τι είναι αυτό; Αυτό είναι ούζο Μασσαλίας!».

Θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς τι ήθελε να πει ο μακαρίτης Αντώνης Μακρής, ο νονός του ούζου, με τις λέξεις «ούζο Μασσαλίας»;

Στον Τύρναβο γινόταν και καλλιέργεια μεταξοσκώληκα και παράγονταν κάθε χρόνο κουκούλια σε μεγάλη ποσότητα. Από τα κουκούλια αυτά, τα εκλεκτότερα συσκευάζονται σε μπάλες και στέλνονταν στον Βόλο για την Ευρώπη, με την επιγραφή «uso Massalia», δηλαδή «προς χρήσιν Μασσαλίας».

Στο εμπόριο η φράση αυτή σήμαινε, μεταφορικά εκλεκτή ποιότητα και αυτό εννοούσε ο Μακρής με την αναφώνηση του, χωρίς να φαντάζεται ότι θα γινόταν δημιουργός μιας λέξης, που χαρακτηρίζει τώρα μια ιδιαίτερη βιομηχανίας οινοπνεύματος και που βρίσκεται σήμερα σε κάθε πόλη της Ελλάδας στα στόματα όλων.

Και όπως σημειώνει ο Άγγελος Πετρουλάκης στο LarissaPress

«Φέρτε ούζο του Τυρνάβου, να καθίσω και να πιω…», λέει το τραγούδι «Στης Λαρίσης το ποτάμι», του Γιώργου Μητσάκη, που έγινε γνωστό με την ερμηνεία του Σπύρου Ζαγοραίου, στην αρχή της δεκαετίας του ’60 (1963). Να ήξερε, άραγε, ο Γιώργος Μητσάκης, όταν έγραφε αυτόν τον στίχο, πως το «ούζο» είναι όντως παιδί τού Τυρνάβου; Ή οι γνώσεις του να περιορίζονταν, απλά, στο ότι στον Τύρναβο υπήρχε μεταξύ άλλων και παραγωγή ούζου;

ΠΗΓΕΣ: “3.000 λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις” του Τάκη Νατσούλη, Εκδόσεις Σμυρνιωτάκη via mixanitouxronou.gr

https://www.larissapress.gr/2020/06/11/ferte-ouzo-tou-tyrnavou/