Ο Πρόεδρος του ΕΦΕΤ και Καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αντώνης Ζαμπέλας, δίνει μέσω του Cibum μία πλήρη εικόνα για τις προκλήσεις της ασφάλειας στα τρόφιμα και εξηγεί, γιατί είναι επιτακτική η ανάγκη αλλαγής της φιλοσοφίας των Ελλήνων.
Του Αντώνη Ζαμπέλα*
Ποιες άραγε είναι οι σύγχρονες τάσεις στον τομέα των τροφίμων με τις οποίες βομβαρδίζεται ο καταναλωτής; Θα μπορούσα να συμπεριλάβω την βιωσιμότητα, το περιβάλλον, την σπατάλη των τροφίμων, την επισιτιστική κρίση, τις “Plant-based diets”. Όλα αυτά, αλλά και άλλα, όπως η τιμή και η θρεπτική αξία δεν έχουν κανένα λόγο συζήτησης αν το τρόφιμο που καταναλώνεται δεν είναι ασφαλές. Η ασφάλεια τροφίμων είναι επομένως το ζητούμενο στο διηνεκές και οι προκλήσεις από τη μεριά των επιχειρήσεων και των Αρμοδίων Ελεγκτικών Αρχών, όπως ο ΕΦΕΤ, έχουν έναν κυρίαρχο στόχο: την διασφάλιση και την προαγωγή της υγείας του καταναλωτή. Το 2022, ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (Food and Agriculture Organization, FAO) δημοσίευσε ένα κείμενο που αναλύει τις προκλήσεις για το μέλλον και που δίνονται συνοπτικά στο παρακάτω Σχήμα.
Παίρνοντας αυτούς τους παράγοντες και αναλύοντάς τους επιγραμματικά, φαίνονται τελικά οι προκλήσεις που θα κληθούν να διαχειριστούν όλοι οι εμπλεκόμενοι στην παραγωγή, μεταφορά και διάθεση τροφίμων αλλά και οι ελεγκτικές αρχές για να διασφαλίσουν την υγεία του καταναλωτή. Ενδεικτικά:
Κλιματική αλλαγή
Η αύξηση της θερμοκρασίας, οι ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις, η αύξηση της συχνότητας εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων, επηρεάζουν την ικανότητα, σε παγκόσμιο επίπεδο, παραγωγής ικανοποιητικών ποσοτήτων υγιεινών τροφίμων για να πληρούνται οι ανάγκες ενός παγκόσμιου πληθυσμού που συνεχώς αυξάνεται. Κατ’ αναλογία όμως, η κλιματική αλλαγή μπορεί να επηρεάσει και την ασφάλεια των τροφίμων μέσω αναδυόμενων βιολογικών και χημικών κινδύνων. Για παράδειγμα, η αύξηση της θερμοκρασίας μπορεί να επηρεάσει την επίπτωση από μολύνσεις από παθογόνους μικροοργανισμούς όπως η Salmonella και το Campylobacter ενώ μπορεί να αυξήσει και την μικροβιακή αντοχή σε φάρμακα.
Συμπεριφορά του καταναλωτή
H συμπεριφορά του καταναλωτή επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες όπως ο βαθμός που αξιολογεί την προαγωγή της υγείας του, μέσω υγιεινών διατροφικών επιλογών, και βέβαια το εισόδημα. Οποιαδήποτε μεταβολή σε αυτούς τους παράγοντες, θα επηρεάσει τις επιλογές του και αυτές μπορεί να έρθουν παράλληλα με μεταβολές στους κινδύνους ως προς την ασφάλεια των τροφίμων. Για παράδειγμα, η μείωση στην κατανάλωση γάλακτος και η αντικατάστασή του από ροφήματα αμυγδάλου μπορεί να αυξήσει τις αλλεργίες, κυρίως στα παιδιά, ενώ ανησυχία υπάρχει σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την αυξανόμενη χρήση του ηλεκτρονικού εμπορίου για την αγορά τροφίμων. Η μείωση δε του εισοδήματος ή η αύξηση των τιμών μπορεί να οδηγήσει σε επιλογές που δεν είναι υγιεινές και ενέχουν και κινδύνους ως προς την ασφάλεια.
Νέα τρόφιμα
Νέες πηγές τροφίμων και συστήματα παραγωγής τροφίμων διερευνώνται συνεχώς και διεξοδικά ώστε να βελτιωθεί η διατροφική αξία των τροφίμων αλλά και να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα του περιβάλλοντος. Αυτό το «νέο» έχει και μία συνιστώσα που αφορά στην ασφάλεια των τροφίμων. Ενδεικτικά
- Η καλλιέργεια βρωσίμων εντόμων που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση και για παραγωγή ζωοτροφών έχει δημιουργήσει αντιπαραθέσεις αλλά από την άλλη μεριά μπορεί να έχει θετικές επιδράσεις στην υγεία, στο περιβάλλον και στην οικονομία. H παραγωγή άλγης, και άλλων εγείρει θέματα ασφάλειας τροφίμων και σχεδιασμών προτύπων ορθών πρακτικών υγιεινής αλλά και νομοθετικών ρυθμίσεων. Κάποιες κοινωνίες αποδέχονται τέτοιες καταναλώσεις ενώ κάποιες άλλες αντιδρούν, πολλές φορές δικαιολογημένα γιατί το τρόφιμο είναι αναπόσπαστο μέρος της κουλτούρας και του πολιτισμού του κάθε λαού και δεν μπορούμε να το βλέπουμε μόνο ως ένα συνδυασμό θρεπτικών συστατικών.
- Η αλλαγή στις διατροφικές συνήθειες από υψηλή κατανάλωση προϊόντων ζωικής προέλευσης σε αύξηση στην κατανάλωση τροφίμων φυτικής με όλη την προώθηση και από τη βιομηχανία τροφίμων των επονομαζόμενων «plant based diets». Τα νέα προϊόντα που δημιουργούνται και προωθούνται πρέπει να είναι κατ’ αρχήν ασφαλή.
- Νέες τεχνολογίες δημιουργούν τρόφιμα από κυτταροκαλλιέργειες. Το στάδιο αυτής της ανάπτυξης έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο που μπορεί σύντομα να επιτραπεί η εισαγωγή τέτοιου τύπου τροφίμων στην κατανάλωση, τουλάχιστον σε κάποια μέρη του κόσμου. Και σε αυτή την περίπτωση, η διασφάλιση της ασφάλειας τους είναι εξαιρετικά σημαντική.
Τεχνολογική πρόοδος
Η τεχνολογική πρόοδος δεν βοηθά μόνο στην εξέλιξη της αγροτικής παραγωγής και της βιομηχανίας τροφίμων αλλά και στην βελτίωση της αποτελεσματικότητας των Κεντρικών Αρμοδίων Ελεγκτικών Αρχών, όπως ο ΕΦΕΤ. Πιο συγκεκριμένα, νέες μέθοδοι που έχουν αναπτυχθεί, συνδράμουν στην βελτίωση της ανίχνευσης επιμολυντών στα τρόφιμα, στην διερεύνηση επιδημιών, στην βελτίωση του προσδιορισμού δυνητικών κινδύνων, στην βελτίωση της ιχνηλασιμότητας. Η βιομηχανία τροφίμων συνεχώς αναπτύσσεται στους τομείς, της συσκευασίας, της νανοτεχνολογίας, του 3D Printing. Όλη αυτή όμως η νέα δραστηριότητα εμπεριέχει και την αξιολόγηση του κινδύνου ως προς την ασφάλεια των νέων διαδικασιών και κατ’ επέκταση του νέου τροφίμου. Η αυτοματοποίηση διαδικασιών, η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, η δημιουργία και η χρήση μεγάλων βάσεων δεδομένων (big data), μπορούν να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα της διερεύνησης και της διαχείρισης τροφικών κινδύνων, αλλά από την άλλη μεριά θα πρέπει να διασφαλίζεται, και το απόρρητο της χρήσης αυτών των δεδομένων ενώ η λειτουργία των Ελεγκτικών Αρχών θα πρέπει να περιλαμβάνει αναβαθμισμένους κανόνες ηθικής και δεοντολογίας.
Μικροβίωμα
Το ανθρώπινο μικροβίωμα του εντέρου έρχεται σε επαφή με μικροοργανισμούς, με θρεπτικά συστατικά αλλά και με άλλες ουσίες της διατροφής. Τα πρόσθετα, τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων και κτηνιατρικών φαρμάκων, μπορεί να μεταβάλλουν το μικροβίωμα και κατ’ επέκταση την υγεία του καταναλωτή. Όλα αυτά πρέπει με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα να περιλαμβάνονται στην αξιολόγηση του κινδύνου όσον αφορά στην ασφάλεια των τροφίμων. Υπάρχει τέλος ανησυχία για την επίπτωση που μπορεί να έχει η μικροβική αντοχή και ακόμα και τα χαμηλά επίπεδα υπολειμμάτων στο μικροβίωμα. Η νέα γνώση που συσσωρεύεται θα πρέπει να φτάσει σε ένα σημείο που να είναι ικανή να χρησιμοποιηθεί και για νομοθετικές παρεμβάσεις.
Κυκλική οικονομία
Η διαδικασία της κυκλικής οικονομίας είναι πολλά υποσχόμενη στα αγρο-τροφικά συστήματα, προωθώντας την βιωσιμότητα του περιβάλλοντος, αλλά εμπεριέχει επίσης και προκλήσεις για την ασφάλεια των τροφίμων όπως οι επιπτώσεις της επαναχρησιμοποίησης πλαστικών στη βιομηχανία τροφίμων. Επομένως, πολλές από αυτές τις πρακτικές πρέπει να αξιολογηθούν πριν επιτραπεί να χρησιμοποιηθούν στον τομέα των τροφίμων.
Απάτη και νοθεία
Η απάτη και η νοθεία είναι ένα έγκλημα με οικονομικό όφελος που εμπεριέχει δόλο. Ξεκινά από την παραπλανητική για τον καταναλωτή επισήμανση και τελειώνει στην χρήση πρώτων υλών που αλλάζουν την αξία του προϊόντος προσδίδοντας οικονομικό όφελος σε αυτόν που τις κάνει. Το πρόβλημα είναι εθνικό, ευρωπαϊκό, διεθνές. Οι Κεντρικές Αρμόδιες Αρχές πρέπει να γίνουν πιο αποτελεσματικές σε αυτό τον τομέα και ενδεχομένως να είναι απαραίτητη και η χρήση άλλων μεθόδων, πέραν των αναλύσεων, όπως οι αστυνομικές.
Η προκλήσεις για την πατρίδα μας τεράστιες. Η αλλαγή φιλοσοφίας επιτακτική για να αρχίσουμε να βρισκόμαστε μπροστά από τις εξελίξεις και να μην αντιδρούμε συνεχώς σε αυτές. Παρ’ όλα αυτά στο ερώτημα σε ποια περίοδο θα θεωρούσα ότι ο άνθρωπος κατανάλωνε πιο ασφαλή τρόφιμα, η απάντησή μου θα ήταν ανεπιφύλακτα στην τωρινή!
*Αντώνης Ζαμπέλας Πρόεδρος Διοικητικού Συμβουλίου ΕΦΕΤ, Καθηγητής Διατροφής του Ανθρώπου, Εργαστήριο Διαιτολογίας και Ποιότητας Ζωής, Τμήμα Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής του Ανθρώπου, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Honorary Professor, Division of Medicine, Faculty of Medical Sciences, University College London.
Ακολουθήστε το Cibum 
