Του Γιώργου Μορφονιού*
Η ολοκληρωμένη διαχείριση επιβλαβών οργανισμών (IPM – Integrated Pest Management) είναι μια αποτελεσματική και περιβαλλοντικά ευαίσθητη προσέγγιση για τη διαχείριση των επιβλαβών οργανισμών που βασίζεται σε ένα συνδυασμό πρακτικών κοινής λογικής. Τα συστήματα IPM χρησιμοποιούν σύγχρονες, ολοκληρωμένες πληροφορίες σχετικά με τους κύκλους ζωής των επιβλαβών οργανισμών και την αλληλεπίδρασή τους με το περιβάλλον. Οι πληροφορίες αυτές, σε συνδυασμό με τις διαθέσιμες μεθόδους ελέγχου των παρασίτων, χρησιμοποιούνται για τη διαχείριση των προβλημάτων από παράσιτα με τα πιο οικονομικά μέσα, και με το λιγότερο δυνατό κίνδυνο και αντίκτυπο για τους ανθρώπους, την ιδιοκτησία και το περιβάλλον.
Πρόκειται για μια συστηματική προσέγγιση για την προστασία των εμπορευμάτων που δίνει έμφαση στην αυξημένη πληροφόρηση για βελτιωμένη λήψη αποφάσεων.
Παράσιτα είναι επιβλαβείς ζωντανοί οργανισμοί που δεν περιλαμβάνουν ιούς, βακτήρια, μύκητες ή παράσιτα που υπάρχουν σε ανθρώπους ή ζώα (British Columbia Pesticide Control Act, 1997)
Η ολοκληρωμένη διαχείριση επιβλαβών οργανισμών μπορεί να εφαρμοστεί τόσο στη γεωργία, όσο και σε τομείς πέραν αυτής (βιομηχανία, οικεία, χώρους εργασίας, κλπ.). Η ολοκληρωμένη διαχείριση επιβλαβών οργανισμών εκμεταλλεύεται όλες τις δυνατότητες κατάλληλης διαχείρισης επιβλαβών οργανισμών, συμπεριλαμβανομένων, αλλά χωρίς να περιορίζεται σε αυτή, την ορθολογική χρήση των χημικών σκευασμάτων. Στη περίπτωση όμως βιολογικής παραγωγής τροφίμων η χρήση των σκευασμάτων περιορίζεται σε εκείνα που παράγονται φυσικά.
Η ολοκληρωμένη διαχείριση επιβλαβών οργανισμών δίνει έμφαση στην ενσωμάτωση αρχών και μέτρων ελέγχου σε ένα σύστημα συνολικής διαχείρισης. Τα μέτρα ελέγχου ή διαχείρισης περιλαμβάνουν φυσικούς εχθρούς, κουλτούρα διαχείρισης, χρήση θερμοκρασίας και άλλους φυσικούς ελέγχους, υγιεινή και χημικά σκευάσματα. Το σύστημα προβλέπει και αποτρέπει τα παράσιτα να φτάσουν σε επιζήμια επίπεδα και βελτιώνει τα συνολικά οικονομικά και κοινωνικά αποτελέσματα. Απαιτούνται βασικές αλλαγές στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων διαχείρισης για την εφαρμογή ενός αποτελεσματικού συστήματος IPM. Οι βιομηχανίες παραγωγής τροφίμων και οι διανομείς πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι οι περισσότερες αποφάσεις έχουν συνέπειες πολύ πέρα από μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Η υπερβολική χρήση πρακτικών διαχείρισης όπως τα χημικά σκευάσματα μπορεί να έχει κάποια άμεσα αποτελέσματα, αλλά να δημιουργήσει πιθανούς κινδύνους για τους εργαζόμενους καθώς και αντοχή των παρασίτων στα σκευάσματα. Τα κλειδιά για την εφαρμογή του IPM περιλαμβάνουν την κατανόηση παραγόντων που ρυθμίζουν τα συστήματα, την παρακολούθηση, τη τήρηση αρχείων και τη χρήση αυτών των πληροφοριών για τη λήψη ορθών αποφάσεων διαχείρισης.
Σε χώρους επεξεργασίας τροφίμων, ο έλεγχος των παρασίτων είναι απαραίτητος. Μια προσβολή από παράσιτα μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τα προϊόντα, τους καταναλωτές και τη φήμη της επιχείρησης. Αλλά η διαχείριση παρασίτων σε τέτοια περιβάλλοντα είναι επίσης πολύ «ευαίσθητη». Πρέπει να λαμβάνονται ιδιαίτερες προφυλάξεις ώστε οι διεργασίες ελέγχου παρασίτων να μην απειλούν την ασφάλεια των τροφίμων.
Τα προγράμματα IPM είναι επιτυχημένα για έναν απλό λόγο. Αναγνωρίζουν ότι η διαχείριση επιβλαβών οργανισμών είναι μια διαδικασία, όχι ένα γεγονός που συμβαίνει μία φορά, και ότι το να βασίζεσαι αποκλειστικά σε χημικές μεθόδους, όταν υπάρχουν τόσα πολλά άλλα εργαλεία, δεν είναι πάντα η καλύτερη λύση. Αντιμετωπίζοντας τις πραγματικές αιτίες των προσβολών από παράσιτα – πρόσβαση σε τροφή, νερό και καταφύγιο – το IPM μπορεί να αποτρέψει τη μόλυνση χωρίς τη χρήση χημικών σκευασμάτων. Στην πράξη, το IPM είναι ένας συνεχής κύκλος επτά κρίσιμων βημάτων:
Βήμα 1: Έλεγχος
Ο ακρογωνιαίος λίθος ενός αποτελεσματικού συστήματος IPM είναι ένα πρόγραμμα τακτικών επιθεωρήσεων. Για τις επιχειρήσεις τροφίμων, οι μηνιαίες επιθεωρήσεις είναι μια συνηθισμένη συχνότητα, αλλά είναι σημαντικό να γίνεται πιο συχνά. Αυτές οι επιθεωρήσεις ρουτίνας θα πρέπει να είναι επικεντρωμένες σε τομείς – σημεία όπου τα παράσιτα είναι πιο πιθανό να εμφανιστούν – χώρος παραλαβής, αποθηκευτικοί χώροι, αίθουσες διαλείμματος εργαζομένων, κλπ. – και να εντοπίζουν τυχόν σημεία εισόδου, σημεία με τρόφιμα και νερό για τα παράσιτα, ή καταφύγια για αυτά.
Βήμα 2: Προληπτική Δράση
Οι τακτικές επιθεωρήσεις αποκαλύπτουν τα τρωτά σημεία στο πρόγραμμα διαχείρισης παρασίτων, ώστε να ληφθούν μέτρα για την αντιμετώπισή τους προτού προκαλέσουν ένα πραγματικό πρόβλημα. Ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέτρα πρόληψης είναι ο αποκλεισμός, δηλαδή, η εκτέλεση εργασιών που θα κλείσουν τα πιθανά σημεία εισόδου. Διατηρώντας τα παράσιτα έξω, μπορεί να μειωθεί η χρήση σκευασμάτων. Παράλληλα, η υγιεινή και η καθαριότητα θα εξαλείψει τη τροφή και το νερό, μειώνοντας έτσι την προσέλκυση των παρασίτων.
Βήμα 3: Ταυτοποίηση
Διαφορετικά παράσιτα έχουν διαφορετικές συμπεριφορές. Με τον προσδιορισμό των παρασίτων, αυτά μπορούν να εξαλειφθούν πιο αποτελεσματικά και με το λιγότερο κίνδυνο πρόκλησης βλάβης σε άλλους οργανισμούς. Η επαγγελματική διαχείριση των παρασίτων ξεκινά πάντα με τη σωστή αναγνώρισή τους.
Βήμα 4: Ανάλυση
Αφού έχει ταυτοποιηθεί το παράσιτο, θα πρέπει να βρεθεί ο λόγος προσέλκυσής του. Είναι τα υπολείμματα τροφών ή η συσσώρευση υγρασίας που μπορεί να τα προσέλκυσε; Πως εισήλθαν στο χώρο; Υπάρχουν σημεία εισόδου στους τοίχους ή σε πόρτες ή μέσω κάποιας παραλαβής; Απαντώντας σε αυτές τις ερωτήσεις, θα γίνει πιο εύκολη η αντιμετώπισή τους.
Βήμα 5: Επιλογή μεθόδου αντιμετώπισης
Ένα σύστημα IPM έχει ως βάση τη χρήση μεθόδων αντιμετώπισης που δεν περιλαμβάνουν τη χρήση χημικών, όπως ο αποκλεισμός εισόδου ή η παγίδευση των παρασίτων και μόνο όταν αυτές οι μέθοδοι ελέγχου έχουν αποτύχει ή είναι ακατάλληλες για την κατάσταση, τότε πρέπει να χρησιμοποιηθούν χημικές ουσίες σε στοχευμένες περιοχές. Συχνά, γίνεται συνδυασμός χημικών και μη χημικών μεθόδων, κυρίως για την προσέλκυση προς παγίδευση των παρασίτων. Αλλά με την εστίαση σε μη χημικές επιλογές, εξασφαλίζεται ένα αποτελεσματικό σύστημα με ελάχιστο κίνδυνο για την ασφάλεια των τροφίμων αλλά και την ασφάλεια οργανισμών που δεν αποτελούν στόχο, καθώς και την προστασία του περιβάλλοντος.
Βήμα 6: Παρακολούθηση
Καθώς η διαχείριση παρασίτων είναι μια αέναη διαδικασία, η συνεχής παρακολούθηση των εγκαταστάσεων για δραστηριότητα παρασίτων μπορεί να προστατεύσει έναντι προσέλκυσης παρασίτων αλλά και στην εξάλειψη υφιστάμενων θεμάτων. Καθώς η συνεργαζόμενη εταιρία διαχείρισης παρασίτων επισκέπτεται την εγκατάσταση σε σχετικά αραιά χρονικά διαστήματα, το προσωπικό της εγκατάστασης πρέπει να είναι αυτό που καθημερινά παρακολουθεί τυχόν θέματα παρασίτων και ενημερώνει άμεσα.
Βήμα 7: Τεκμηρίωση
Ο σωστά τεκμηριωμένος έλεγχος παρασίτων αποτελεί απόδειξη σε κάθε ελεγκτή ότι η εγκατάσταση λαμβάνει σοβαρά υπόψη της τον έλεγχο των παρασίτων. Στα σημαντικά έγγραφα που πρέπει να έχει ο φάκελος διαχείρισης παρασίτων, περιλαμβάνονται η περιγραφή της υπηρεσίας, αναφορές δραστηριότητας παρασίτων, αναφορές διορθωτικών ενεργειών, κατόψεις διάταξης παγίδων, λίστες εγκεκριμένων σκευασμάτων, αναφορές χρήσης αυτών και άδειες εφαρμογής.
Η διαχείριση παρασίτων πρέπει να έχει το ίδιο επίπεδο σημασίας με κάθε άλλη πτυχή της ασφάλειας των τροφίμων. Συνήθως εστιαζόμαστε στην απειλή της μικροβιακής μόλυνσης μέσω του νερού, των επιφανειών που έρχονται σε επαφή με τα τρόφιμα και του χειρισμού των τροφίμων από τον άνθρωπο. Ωστόσο, τα παράσιτα είναι επίσης σημαντικοί φορείς μικροβιακής μόλυνσης. Με μια σωστή ανάλυση κινδύνων και ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης επιβλαβών οργανισμών, είναι εφικτή μια σημαντική μείωση των κινδύνων από τα παράσιτα.
Πηγές
– Food Manufacturing, Processing and Storage – Pest Control, University of Arkansas, U.S. Department of Agriculture, and County Governments Cooperating.
– Integrated Pest Management, Michael Waldvogel, Ph.D.
*Ο Γιώργος Μορφονιός είναι Γεωπόνος – Επιστήμονας Τροφίμων, MSc Συστήματα διαχείρισης ποιότητας & διασφάλισης υγιεινής τροφίμων, senior consultant AG ADVENT AE
Ακολουθήστε το Cibum 
