Η ιστορία της ελληνικής ερωτικής μαγείας.
Υπάρχουν φάρμακα που να προκαλούν τον έρωτα; Είναι ο έρωτας αρρώστια που χρειάζεται θεραπεία; Υπάρχουν φάρμακα που αντί να ενισχύουν τον έρωτα στέλνουν …στον άλλο κόσμο αυτόν που θα τα πάρει; Είναι αλήθεια ότι υπήρχαν δηλητηριασμένα ρούχα που σκότωναν όποιον/α τα φορούσε;
Ερωτικά φίλτρα και δηλητήρια που χρησιμοποιήθηκαν για την ενίσχυση του έρωτα αλλά και για εκδίκηση λόγω ερωτικής προδοσίας καθώς και δηλητηριασμένα ενδύματα αναζήτησε, στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες καθώς επίσης και σε αρχαία και νεώτερα κείμενα διαφόρων λαών, η βιολόγος Ειρήνη Τζανετουλάκου, στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού της στο διατμηματικό πρόγραμμα «Ιστορία της Ιατρικής και Βιολογική Ανθρωπολογία» της Ιατρικής Σχολής των ΑΠΘ και ΔΠΘ.
Φάρμακα για τον έρωτα από την αρχαιότητα
«Αν αναζητήσουμε την έννοια του φαρμάκου σε ένα λεξικό της αρχαίας ελληνικής θα δούμε ότι στην αρχαία Ελλάδα το φάρμακο είχε μια πολύ ευρύτερη σημασία από αυτή που γνωρίζουμε σήμερα. Το φάρμακο χρησιμοποιόταν ως θεραπευτικό ή προληπτικό μέσο. Όμως εκτός από το θεραπευτικό μέσο, φάρμακο ήταν και το δηλητήριο, αυτό που σήμερα ο λαός ονομάζει φαρμάκι. Φάρμακο ήταν και το «φάρμακον της λύπης» όπως λέγανε μία ουσία, η οποία θα θεράπευε από τη λύπη. Φάρμακο ονομαζόταν ακόμη και η βαφή. Από την άλλη πλευρά, ήδη από τα αρχαία χρόνια σε αρκετά κείμενα ο έρωτας έχει περιγραφεί και ως ασθένεια. Η Σαπφώ τον περιγράφει ως πυρετό. Στον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη οι θεραπαινίδες της Φαίδρας, όταν βλέπουν την κυρά τους, που είναι ερωτευμένη, λένε: “Είναι άρρωστη. Μέσα στο σπίτι της λιώνει στο κρεβάτι”, σαν να περιγράφουν κάποιον άνθρωπο άρρωστο» αναφέρει η κ. Τζανετουλάκου, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, με αφορμή εργασία της, με τίτλο «Έρως Φαρμακεύς: Ερωτικά φάρμακα και δηλητήρια στην αρχαία ελληνική τραγωδία», που πραγματοποιήθηκε υπό την επίβλεψη της ομότιμης καθηγήτριας Φαρμακολογίας Μαρίας Μυρωνίδου -Τζουβελέκη, και παρουσιάζεται ως αναρτημένη ανακοίνωσή στο 13ο Επιστημονικό Συνέδριο Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ.
Έχοντας ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αρχαία ελληνική τραγωδία, καθώς εκτός από βιολόγος είναι και επαγγελματίας ηθοποιός/λυρική τραγουδίστρια, η κ. Τζανετουλάκου σκέφτηκε να ασχοληθεί στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού της με τα ερωτικά φάρμακα και τα δηλητήρια, ξεκινώντας από την αρχαία Ελλάδα.
«Υπάρχουν κάποιες αρχαίες ελληνικές τραγωδίες στις οποίες αναφέρονται σχετικές παρασκευές και ουσίες, οι οποίες χρησιμοποιούνται είτε για να προκαλέσουν τον έρωτα σε κάποιον, είτε για να εκδικηθούν κάποιον εξαιτίας του έρωτα. Είναι αυτές οι ουσίες ένα δημιούργημα της φαντασίας του δημιουργού τους ή σχετίζονται με κάποιες πρακτικές που υπήρχαν στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων; Μην ξεχνάμε ότι δεν πρόκειται για ιατρικά κείμενα αλλά για λογοτεχνικά κείμενα, τα οποία είχαν γραφτεί για να χρησιμοποιηθούν σε μία θεατρική παράσταση. Ξεκίνησα την αναζήτηση σχετικών αναφορών κατ’ αρχάς με πρωτογενές υλικό όλες τις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες. Βρήκα τέσσερις τραγωδίες, στις οποίες υπάρχουν οι σχετικές αναφορές και τις οποίες έχω καταγράψει αναλυτικά. Είναι οι τραγωδίες «Τραχίνιες», «Μήδεια» και «Ανδρομάχη» του Ευριπίδη και ο «Ιππόλυτος» του Σοφοκλή. Από εκεί και πέρα άρχισα να αναζητώ άλλες πηγές, άλλα κείμενα που θα μου έδιναν στοιχεία για τη ζωή των αρχαίων Ελλήνων και βρήκα πάρα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία» σημειώνει η κ. Τζανετουλάκου.
Από τους δηλητηριασμένους χιτώνες στα arsenic dresses της βικτωριακής εποχής
Στις «Τραχίνιες», η κ. Τζανετουλάκου «συνάντησε» τον δηλητηριασμένο χιτώνα που έγινε αιτία να βρει βασανιστικό θάνατο ο Ηρακλής και στη «Μήδεια», το δηλητηριασμένο νυφικό που «σκότωσε» τη Γλαύκη. Στις «Τραχίνιες», η Δηιάνειρα περιμένοντας στην Τραχίνα την επιστροφή του συζύγου της Ηρακλή, μαθαίνει ότι αυτός φέρνει μαζί του την όμορφη βασιλοπούλα Ιόλη. Μέσα στην απελπισία της σκέφτεται το αίμα που της είχε δώσει ο Κένταυρος Νέσσος πριν πεθάνει από το βέλος του Ηρακλή, για να το χρησιμοποιήσει ως ερωτικό φίλτρο, εάν ποτέ έχανε την αγάπη του άντρα της. Εμποτίζει με το αίμα του Κενταύρου έναν χιτώνα και το στέλνει με τον γιο της Ύλλο στον Ηρακλή για να το φορέσει ως εορταστικό ένδυμα κατά την τέλεση της ευχαριστήριας θυσίας. Το βέλος όμως που λάβωσε τον Νέσσο είχε μολυνθεί με το δηλητήριο της Λερναίας Ύδρας. Ο Ηρακλής φοράει τον χιτώνα και καθώς πλησιάζει τη φωτιά, ο χιτώνας αρχίζει να λιώνει τις σάρκες του.
Στην τραγωδία «Μήδεια», η Μήδεια χρησιμοποιεί τα μαγικά της φίλτρα για να εκδικηθεί τη Γλαύκη για την οποία την εγκατέλειψε ο Ιάσονας. Στέλνει στη Γλαύκη ως δώρο ένα φόρεμα για την ημέρα του γάμου της κι εκείνη το φοράει και αρχίζει να καίγεται, να λιώνουν οι σάρκες της, να έχει σπασμούς, να βγάζει αφρούς από το στόμα της και όταν ο πατέρας της, ο Κρέων, επιχειρεί να τη σώσει καίγονται οι δικές του σάρκες.
Στον «Ιππόλυτο», η τροφός προτείνει στη Φαίδρα που είναι ερωτευμένη με τον γιό του άντρα της, τον Ιππόλυτο, να χρησιμοποιήσει θελκτήριο φίλτρο για τον έρωτα. Και η Φαίδρα τη ρωτάει αν το φίλτρο είναι πόσιμο ή αν αλείφεται, δίνοντας έτσι πληροφορίες για τον τρόπο χρήσης των φίλτρων. Στην «Ανδρομάχη», η γυναίκα του Νεοπτόλεμου, η Ερμιόνη, κατηγορεί την Ανδρομάχη ότι προσπαθεί να αποπλανήσει τον άντρα της φτιάχνοντας ερωτικά φίλτρα και ότι προσπαθεί να της δώσει φίλτρα για να της προκαλέσει στειρότητα.
«Είναι πολύ γλαφυρές οι περιγραφές στην τραγωδία. Υπάρχει μία πολύ ωραία μελέτη του Christopher Faraone, με τίτλο «Αρχαία ελληνική μαγεία», που έχει πλήθος παπύρων και πινακίδων, με επιγραφές αρχαίας ελληνικής ερωτικής μαγείας. Αλλά υπάρχουν αναφορές και έξω από τη δική μας χώρα. Υπάρχει στην Παλαιά Διαθήκη, στο Λευιτικό, αναφορά σε ένα ένδυμα το οποίο επειδή είχε μούχλα είναι επικίνδυνο γι’ αυτόν που θα το φορέσει. Στην άλλη άκρη του κόσμου, στην Ινδία, υπάρχουν κάποιοι θρύλοι που αναφέρονται σε δηλητηριασμένους χιτώνες. Το καταπληκτικό είναι ότι βρήκα και στη νεότερη ιστορία αναφορές που έχουν ανάλογες περιγραφές. Στη βικτωριανή Αγγλία έφτιχναν φορέματα με ένα συγκεκριμένο πράσινο χρώμα, το οποίο περιείχε αρσενικό, τα λεγόμενα arsenic dresses. Οι γυναίκες τα φορούσαν γιατί ήταν πολύ όμορφο αυτό το πράσινο. Ήταν πολύ διαδεδομένα αυτά τα φορέματα και οι γυναίκες που τα φορούσαν δεν είχαν καμία γνώση ότι αυτό θα τις έβλαπτε. Ήταν μικρές οι ποσότητες του αρσενικού, όμως αποδείχτηκε ότι μακροπρόθεσμα καθώς ίδρωναν οι γυναίκες που τα φορούσαν (όπως ίδρωνε και ο Ηρακλής) διείσδυε το αρσενικό μέσα από το δέρμα στον οργανισμό τους, με αρνητικές συνέπειες στην υγεία τους. Τα πράγματα ήταν χειρότερα για τις εργάτριες που έφτιαχναν αυτά τα υφάσματα. Υπάρχει σε εφημερίδα της εποχής αναφορά στον θάνατο μιας κοπέλας, η οποία δούλευε σε εργοστάσιο, όπου έφτιαχνε κάποια τεχνητά άνθη που πασπάλιζε με αρσενικό. Η κοπέλα αυτή έπεσε στο πάτωμα με σπασμούς και έβγαζε αφρούς από το στόμα της (όπως η Γλαύκη) και όταν μετά της έκαναν νεκροψία βρήκαν αρσενικό και στο στομάχι και στο συκώτι της» αναφέρει η κ. Τζανετουλάκου.
Το αφροδισιακό που κατά λάθος έστειλε στον άλλο κόσμο τον πρώην εραστή
Όσα συναντά κανείς στις αρχαίες τραγωδίες για τα ερωτικά φίλτρα και τα δηλητήρια φαίνεται ότι δεν ήταν επινοήσεις των συγγραφέων. «Επειδή ακριβώς δεν είναι επιστημονικά βιβλία και υπερβολή θα υπάρχει και μπορεί ο συγγραφέας να είχε ακούσει κάτι από δω κι από κει και να το συνδύασε έτσι ώστε να προκαλέσει ένα πιο έντονο συναίσθημα στους θεατές τους. Όμως αυτά που αναφέρονται στις αρχαίες τραγωδίες τα βρίσκουμε σε αναφορές σε πολλά κείμενα- και αρχαιότερα και νεότερα. Άρα έχουν σχέση με πραγματικές ουσίες, με πραγματικές παρασκευές, με πραγματικά τεκταινόμενα και, αν όχι στην υπέρβολή τους, μπορεί και χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα. Βρήκα στον Πλούταρχο αναφορά για φίλτρα που στόχο είχαν να προκαλέσουν τον έρωτα κάποιου αλλά κατά λάθος τον δηλητηρίασαν. Βρήκα ρητορικό λόγο του Αντιφώντα -έναν λόγο που χρησιμοποιείται στο δικαστήριο για την υπεράσπιση κάποιου -ο οποίος αναφερόταν σε μία δολοφονία. Σε αυτόν τον ρητορικό λόγο λέγεται το εξής: ότι η πρώην ερωμένη, θέλοντας να ξανακερδίσει τον αγαπημένο της έβαλε κάποια ουσία στο κρασί του, αλλά κατά λάθος έβαλε υπερβολική δόση και ο ο άνθρωπος πέθανε. Οπότε, ο Αντιφώντας θέλει να την υπερασπιστεί, λέγοντας ότι αυτό ήταν μια αφροδισιακή ουσία, αλλά εξαιτίας υπερβολικής δοσολογίας οδήγησε στον θάνατο. Υπάρχουν επίσης αναφορές στον Αριστοτέλη, στον Θεόφραστο» καταλήγει η κ. Τζανετουλάκου.
ΑΠΕ
Ακολουθήστε το Cibum 
