Τα απόλυτα “κοκτέιλ πάρτι” της Αρχαίας Ελλάδας – Πως οι αλλαγές στα ποτήρια σηματοδότησαν την εξέλιξη

Μια πρόποση στην ιστορία: 500 χρόνια φλυτζανιών κρασιού σηματοδοτούν κοινωνικές αλλαγές στην αρχαία Ελλάδα.

Το πόσο συχνά χρησιμοποιούμενα είδη –όπως τα ποτήρια κρασιού– αλλάζουν με τον καιρό μπορεί να μας πει πολλά για εκείνες τις εποχές, σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου του Σινσινάτι και της αναπληρώτριας καθηγήτριας κλασικών στο UC, Kathleen Lynch, που παρουσίασε τη δουλειά της στην ετήσια συνάντηση του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αμερικής.

Η Lynch θα παρουσίασε ένα χρονοδιάγραμμα των ποτηριών που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαία Αθήνα από το 800 π.Χ. έως το 323 π.Χ. και ανέλυσε πώς οι αλλαγές στα ποτήρια σηματοδότησε πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές.

Ο συγκεκριμένος τομέας μελέτης της Lynch, είναι αυτό που είναι γνωστό ως το «συμπόσιο» στην αρχαία Αθήνα. Ήταν συγκεντρώσεις που πραγματοποιήθηκαν για σχεδόν μια χιλιετία όπου η κοινοτική κατανάλωση κρασιού ήταν ένα μέσο για την παγίωση πολιτιστικών κανόνων και κοινωνικών δεσμών που μεταφέρθηκαν στον κόσμο της πολιτικής και των επιχειρήσεων.

Σκεφτείτε αυτά τα συμπόσια ως τα απόλυτα κοκτέιλ πάρτι του αρχαίου κόσμου, με καθιερωμένα τελετουργικά και κανόνες. Μια σημαντική πτυχή οποιουδήποτε συμποσίου ήταν το κύπελλο κρασιού και η μορφή και οι εικόνες στα κύπελλα αντανακλούσαν την κοινή κουλτούρα των συμμετεχόντων, καθώς και τις μεγαλύτερες κοινωνικές πραγματικότητες και αλλαγές στον κόσμο τους κατά τις ακόλουθες περιόδους:

• Εποχή του Σιδήρου (1.100-700 π.Χ.)
• Η Αρχαϊκή Περίοδος (700-480 π.Χ.)
• Η Ύστερη Αρχαϊκή Περίοδος (525-480 π.Χ.)
• Η Υψηλή Κλασική Περίοδος (480-400 π.Χ.)
• Η Ύστερη Κλασική Περίοδος (400-323 π.Χ.)
• Η Ελληνιστική Περίοδος (323-31 π.Χ.)

Βασικοί κανόνες των αθηναϊκών συμποσίων:

• Οι καναπέδες ή τα στρώματα που χρησιμοποιούσαν οι ξαπλωμένοι συμμετέχοντες ήταν τοποθετημένα σε κύκλο ή τετράγωνο. Έτσι, δεν υπήρχε επίσημη θέση της ηγεσίας ή της ομάδας «επικεφαλής».
• Οι πότες έπιναν σε γύρους, έτσι η κατανάλωση κρασιού (αναμεμιγμένο με νερό) ήταν δίκαιη. Με άλλα λόγια, όλοι μεθούσαν περίπου με τον ίδιο ρυθμό. Δεν επιτρέπονταν τα teetotalers (αποχή από το αλκοόλ).
• Σύμφωνα με την Lynch “Η εστίαση ήταν στο να πίνει κανείς κοινόχρηστα και σε ίσες ποσότητες. Οι αναστολές χάνονταν και δημιουργούνταν δεσμοί εντός της ομάδας.”

Γιατί η Lynch έκανε αυτή τη μελέτη; “Επειδή”, όπως είπε, “Τα πράγματα των ανθρώπων σας λένε για αυτούς και την εποχή τους. Με τον ίδιο τρόπο που η κούπα καφέ με τον “Καλύτερο παίκτη του γκολφ στον κόσμο” στο ντουλάπι της κουζίνας σας μιλάει για τις αξίες και την κουλτούρα σας, το ίδιο κάνετε και τα κοινά χρησιμοποιημένα αντικείμενα του παρελθόντος μας λένε για αυτό το παρελθόν. Και, συχνά, μελετώντας το παρελθόν, μαθαίνουμε για τον εαυτό μας.

ΣΥΜΠΟΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΣΙΔΗΡΟΥ ΚΑΙ ΠΟΤΙΣΜΑΤΑ (1.100-700 π.Χ.)

• Οι συγκεντρώσεις ποτού (συμπόσια) προορίζονταν για την ελίτ, επιτρέποντας πιθανώς σε πολιτικές φατρίες να εδραιώσουν την εξουσία και να ξεχωρίσουν από τον πληθυσμό γενικά. Με άλλα λόγια, οι συγκεντρώσεις με το ποτό ήταν για το πλήθος «εντός».
• Εκείνη την εποχή, ακόμη και ταφικοί δείκτες για τους πολύ πλούσιους ήρθαν με τη μορφή των μπολ ανάμειξης (κρατήρες) που χρησιμοποιούνταν για την ανάμειξη του κρασιού με το νερό κατά τη διάρκεια των συμποσίων. Με άλλα λόγια, η δυνατότητα χορηγίας αυτών των εκδηλώσεων κατανάλωσης αλκοόλ ήταν κάτι που οι άνθρωποι ήθελαν να θυμούνται.
• Τα ποτήρια κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ήταν απλά διακοσμημένα και στηρίζονταν απευθείας σε μια βάση (χωρίς στέλεχος).

Η ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ (700-480 π.Χ.)

• Μετά το γύρισμα του 6ου αιώνα π.Χ., άρχισαν αλλαγές στη μόδα των ποτηριών, που αντιστοιχούσαν με την άνοδο της πολιτικής ισχύος της Αθήνας και την αυξανόμενη κυριαρχία στην αγορά κεραμικών. Η ποικιλία και η ποιότητα ήταν υψηλή κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Ήταν η αρχή της παραγωγής μελανόμορφης κεραμικής καθώς και των απλών, μελανόχρωμων εκδόσεων. Τα κολονάτα κύπελλα έγιναν πιο δημοφιλή, πιθανώς επειδή ήταν πιο εύκολο να τα κρατήσουν ενώ ήταν ξαπλωμένοι.
• Στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. είδε μια ταχεία εξάπλωση των τύπων κυπέλλων: κύπελλα Komast, κύπελλα Siana, κύπελλα Gordion, κύπελλα για τα χείλη, κύπελλα Band, κύπελλα Droop, κύπελλα Merry-tought και κύπελλα Cassel – διαρκούν μόνο μερικές δεκαετίες όσον αφορά τη δημοτικότητά τους. Μερικά από αυτά παραμένουν δημοφιλή για λίγες μόνο δεκαετίες.
• Η Lynch είπε πως, “Το να κατέχεις ό,τι ήταν νεότερο όσον αφορά τον τρόπο και το στυλ των ποτηριών ήταν πιθανότατα ταυτισμένο με γνώση και θέση. Οι ελίτ μπορεί να αναζητούσαν συνοχή και αυτοπροσδιορισμό ενόψει των αντιπαλοτήτων φατριών και των λαϊκιστικών κινημάτων. Αυτή η υπόθεση υπογραμμίζει πώς τα συμπόσια ποτού – και συγκεκριμένες μορφές κυπέλλου που ταυτίζονται με συγκεκριμένες φατρίες – μπορεί να είχαν χρησιμοποιηθεί από αριστοκρατικά μπλοκ στο πολιτικά φορτισμένο περιβάλλον της εποχής».

Ύστερη ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (525-480 π.Χ.)

• Ο συνολικός αριθμός των ποτηριών αυξήθηκε δραματικά κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, υποδεικνύοντας τον εκδημοκρατισμό του συμποσίου, καθώς και τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής και κοινωνικής αρένας. Οι μάζες είχαν γίνει οι πολιτικές, αν όχι οι κοινωνικές, ίσες των ελίτ, και αυτές οι μάζες απολάμβαναν τώρα τα δικά τους συμπόσια.
• Υπολογίζεται ότι τα ποτήρια για τα συμπόσια αποτελούσαν έως και το 60 τοις εκατό των εκλεκτών σκευών από τερακότα (συλλογή πιάτων) στο τυπικό αθηναϊκό σπίτι αυτής της περιόδου. «Το τυπικό σπίτι είχε λίγα χρήσιμα πιάτα για φαγητό σε αντίθεση με πολλά αγγεία σχεδιασμένα για να πίνουν κρασί σε κοινόχρηστους χώρους», εξήγησε η Lynch.
• Αυτή η περίοδος τελειώνει με τους καταστροφικούς Περσικούς πολέμους, τους οποίους κέρδισε η Ελλάδα. Ο πολλαπλασιασμός των τύπων κυπέλλων έπεσε, με τα ερυθρόμορφα ποτήρια, που εισήχθησαν γύρω στο 525 π.Χ., να γίνονται τα πιο δημοφιλή.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (480-400 π.Χ.)

• Τα ερυθρόμορφα κύπελλα (κύπελλα διακοσμημένα με κόκκινες φιγούρες εναντίον μαύρων) παραμένουν δημοφιλή κατά το πρώτο μέρος αυτής της περιόδου πολιτιστικής ανάπτυξης στην Αθήνα, αλλά τα κύπελλα ψηλώνουν και γίνονται πιο ρηχά.
• Στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., η Αθήνα ξεπερνούσε τους Πελοποννησιακούς Πολέμους και την πανούκλα, και οι άνθρωποι έψαχναν για διαφυγή. Αυτό ήρθε με τη μορφή μιας αισθητικής ανησυχίας. Οι μανίες στα ποτήρια ήρθαν και έφυγαν, αλλά λίγα εξελίχθηκαν σε στυλ μακράς διάρκειας.
• Αυτές οι νέες καινοτομίες σε κύπελλα έτειναν να μιμούνται τη λεπτότητα που συναντούσαμε συνήθως στην ασημική εργασία εκείνη την εποχή. Για παράδειγμα, υπήρχαν πολλά περισσότερα απλά, μαύρα πήλινα κύπελλα με γυαλιστερές επιφάνειες. Και τα λεπτεπίλεπτα σφραγισμένα και εγχάρακτα σχέδια σε εσωτερικούς χώρους πήλινων κυπέλλων μιμούνταν φτηνά μεταλλικά πρωτότυπα.
• Τα κολονάτα ποτήρια, διέγραψαν τελικά την πορεία τους, όντας 200 ετών σε αυτό το σημείο, και μια μορφή χωρίς βάση έγινε πιο δημοφιλής.
• «Οι άνθρωποι μπορεί να αναζητούσαν ένα οπτικό αντίδοτο στους αγώνες της περιόδου και μια λαχτάρα για πολυτέλεια σε αντίθεση με τις καθημερινές συνθήκες» Είπε η Lynch.

Ύστερη ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (400-323 π.Χ.)

• Συνεχίστηκαν οι τάσεις προς την ψευδοπολυτέλεια (καταστροφές σχεδιαστών) στα ποτήρια. Ωστόσο, η ποικιλία αυτών των σχεδίων πήλινων κυπέλλων «εμπνευσμένα από το ασήμι» μειώθηκε μετά το γύρισμα του 4ου αιώνα π.Χ., πιθανώς επειδή οι μορφές ήταν ανέφικτες. Για παράδειγμα, ένα πήλινο φλιτζάνι – διαμορφωμένο σε ένα ασημένιο δοχείο πόσης – είχε λεπτές ψηλές λαβές που δεν εξυπηρετούσαν κανέναν χρήσιμο σκοπό στον πηλό.
• Επίσης, αυτή την περίοδο δημιουργήθηκε η παράδοση της διακόσμησης κυπέλλων με ανθρώπινες μορφές. Μια διακοσμητική καινοτομία, που ονομάζεται West Slope, έγινε δημοφιλής εκείνη την εποχή. Αποτελούνταν από έγχρωμο πηλό που εφαρμόστηκε πάνω σε μαύρες επιφάνειες για να δημιουργήσει εφέ γιρλάντες και στεφάνων. Δεν απεικονίζονταν πλέον ανθρώπινες μορφές.
• Τελικά, καθώς η Αθήνα έπεσε υπό την κυριαρχία του Φιλίππου της Μακεδονίας και του γιου του, του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το συμπόσιο έκανε τον κύκλο του. Ξεκίνησε στην Εποχή του Σιδήρου ως πρακτική της ελίτ. Στη συνέχεια, με το κίνημα προς τον εκδημοκρατισμό στην Αθήνα, η συμμετοχή στα συμπόσια διευρύνθηκε. Τώρα, στην ελληνιστική περίοδο της Αθήνας, η πρακτική ήταν και πάλι προνόμιο των ελίτ ως πολυτέλεια και επίδειξη κατανάλωσης. Η ισότητα δεν ήταν πλέον σημαντική σε ένα κράτος που δεν ήταν πλέον δημοκρατικό αλλά μοναρχικό.