Γιατί οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης στις ασθένειες, συμπεριλαμβανομένων των τροφιμογενών, αποτελούν αυξανόμενη απειλή.
Του Δρ Φραγκίσκου Γαΐτη*
Οι τροφιμογενείς επιδημίες αποτελούν, εδώ και αιώνες, απειλή για τη δημόσια υγεία σε όλο τον κόσμο και οι προσπάθειες για τη βελτίωση της ασφάλειας των τροφίμων και την πρόληψη μελλοντικών επιδημιών, είναι συνεχείς.
Βασικά γεγονότα – ορόσημα στην ιστορία των τροφιμογενών επιδημιών είναι:
- 1854: επιδημία χολέρας (Vibrio cholerae) στο Λονδίνο της Αγγλίας, η οποία συνδέθηκε με μολυσμένο νερό από το δίκτυο ύδρευσης.
- Αρχές του 20ου αιώνα: επιδημίες τυφοειδούς πυρετού (Salmonella enterica Typhi) στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, οι οποίες συνδέονταν με μολυσμένο γάλα και άλλα προϊόντα διατροφής.
- 1924 στις Ηνωμένες Πολιτείες και 1956 στη Σκωτία: επιδημίες αλλαντίασης (Clostridium botulinum) από μολυσμένες κονσέρβες ελιών και μολυσμένο κονσερβοποιημένο κρέας, αντίστοιχα.
- Δεκαετίες του 1970 και του 1980: πολλαπλά κρούσματα λιστερίωσης (Listeria monocytogenes), στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, τα οποία συνδέονταν με μολυσμένο τυρί και άλλα γαλακτοκομικά προϊόντα.
- Δεκαετίες του 1980 και του 1990: επιδημίες σαλμονέλας (Salmonella spp.) στην Ευρώπη, οι οποίες συνδέονταν με μολυσμένα αυγά και πουλερικά.
- Αρχές της δεκαετίας του 2000: πολλαπλά κρούσματα Escherichia coli O157:H7 στην Ευρώπη και την Αμερική, τα οποία συνδέονταν με μολυσμένο βόειο κρέας και άλλα προϊόντα κρέατος.
- 2003: Μεγάλη επιδημία σοβαρού οξέος αναπνευστικού συνδρόμου (SARS virus) στην Ασία, το οποίο συνδέθηκε με την κατανάλωση ασιατικών γατών και άλλων εξωτικών ζώων.
- 2011: εκτεταμένη διατροφική κρίση από μολυσμένες μεEscherichia coli Ο104:Η4 φύτρες φασολιών στη Γερμανία, η οποία επηρέασε χιλιάδες ανθρώπους και προκάλεσε δεκάδες θανάτους.
- 2018: μεγάλη επιδημία σαλμονέλας (Salmonella enteritidis) στις Ηνωμένες Πολιτείες, η οποία επηρέασε εκατοντάδες ανθρώπους και συνδέθηκε με μολυσμένα αυγά.
- Από το 2018 και μετά υπήρξαν αρκετές επιδημίες λιστέριας και άλλων τροφιμογενών ασθενειών στην Ευρώπη, οι οποίες έχουν συνδεθεί με διάφορα προϊόντα διατροφής, όπως τυρί, λαχανικά και επεξεργασμένα κρέατα.
Βάση των ανωτέρω γεγονότων και της εμπειρίας που αποκτήθηκε, έγιναν σημαντικές βελτιώσεις στα μέτρα διασφάλισης της ασφάλειας και της υγιεινής των τροφίμων και της δημόσιας υγείας, καθώς και σχετικές νομοθετικές παρεμβάσεις, στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) [World Health Organization (WHO)] υπολογίζει ότι πάνω από 600 εκατομμύρια άνθρωποι νοσούν και περισσότεροι από 400.000 πεθαίνουν ετησίως από τροφιμογενείς ασθένειες σε όλο τον κόσμο.
Κλιματική κρίση και αυξανόμενος κίνδυνος τροφιμογενών ασθενειών
Ο όρος κλιματική κρίση χρησιμοποιείται για να περιγράψει την υπερθέρμανση του πλανήτη και την κλιματική αλλαγή και τις γενικότερες αρνητικές επιπτώσεις τους στην ανθρωπότητα και τον πλανήτη.
Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος [European Environment Agency (EEA)], οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης στις ασθένειες, συμπεριλαμβανομένων των τροφιμογενών, αποτελούν αυξανόμενη απειλή.
Οι μικροοργανισμοί είναι ευαίσθητοι στις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης, όπως η αύξηση της θερμοκρασίας, η αύξηση της υγρασίας ή της ξηρασίας και η μείωση του pH και των επιπέδων οξυγόνου στους ωκεανούς. Ορισμένες από αυτές τις αλλαγές, μπορεί να μεταβάλλουν την γεωγραφική κατανομή, τη βιοποικιλότητα, τη συγκέντρωση και την εποχικότητα των υπαρχόντων παθογόνων μικροοργανισμών, αυξάνοντας την πιθανότητα μελλοντικών τροφιμογενών επιδημιών ή μπορούν να ευνοήσουν την εμφάνιση νέων μικροοργανισμών με τις συνεπακόλουθες μολυσματικές ασθένειες, ιδίως καθώς οι ανθρώπινοι πληθυσμοί συνεχίζουν να συγκεντρώνονται στα αστικά οικοσυστήματα.
Μερικά παραδείγματα
Η λοίμωξη από σαλμονέλα, μια από τις πιο διαδεδομένες τροφιμογενείς ασθένειες, εμφανίζεται συνήθως μέσω της κατανάλωσης τροφίμων μολυσμένων με περιττώματα ζώων. Μελέτες που πραγματοποιήθηκαν σε όλο τον κόσμο, έδειξαν ότι τα κρούσματα σαλμονέλλωσης συνδέονται στενά με τις αυξήσεις της θερμοκρασίας, λόγω ταχύτερης αναπαραγωγής του υπεύθυνου βακτηρίου. Το 2017, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανέφερε ότι οι περιπτώσεις σαλμονέλωσης αυξάνονται κατά 5–10% για κάθε αύξηση κατά 1°C στην εβδομαδιαία θερμοκρασία (όταν οι θερμοκρασίες περιβάλλοντος είναι πάνω από 5°C).
Η θέρμανση των θαλάσσιων υδάτων, τα καθιστά ολοένα και πιο κατάλληλα για τα βακτήρια Vibrio που βρίσκονται στα ψάρια και τα οστρακοειδή, τα οποία μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές έως θανατηφόρες ασθένειες και αναπτύσσονται εξαιρετικά καλά σε ζεστά νερά με μέτρια αλατότητα.
Άλλες ασθένειες που μεταδίδονται στα νερά και τα τρόφιμα, περιλαμβάνουν την κρυπτοσποριδίωση (από το Cryptosporidium spp.), την καμπυλοβακτηρίωση (από το Campylobacter spp.) και ασθένειες από τις εντεροπαθογόνες Escherichia coli.
Οι πλημμύρες αυξάνουν την πιθανότητα ανθρώπινης επαφής με ιούς, βακτήρια και παράσιτα και την πρόκληση ασθενειών που μεταδίδονται από τρόφιμα και νερό, καθώς μπορεί να προκαλέσουν τη ροή περιττωμάτων ζώων ή λυμάτων σε αγρούς, κτίρια ή συστήματα νερού.
Ευκαιρίες για βελτίωση
Η πολυπλοκότητα της μικροβιακής βιόσφαιρας και οι αλληλεπιδράσεις της με φυτικούς και ζωικούς ξενιστές, αποτελούν μεγάλες προκλήσεις για τους επιστήμονες και τα συστήματα υγείας. Σύμφωνα με την έκθεση της ΕΕΑ, η αποτελεσματική επιτήρηση των ασθενειών, βοηθά στην ανάπτυξη έγκαιρων προειδοποιήσεων και αποτρέπει τα κρούσματα. Απαιτείται όμως περαιτέρω ευαισθητοποίηση του κοινού και των επαγγελματιών υγείας σχετικά με τις απειλές των ευαίσθητων, στο κλίμα, μολυσματικών ασθενειών και τις μεθόδους πρόληψης.
Ο John Ryan, Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής της DG Sante στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, λέει ότι «Η άποψη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι ότι η ύπαρξη μιας προσέγγισης Ενιαίας Υγείας (One Health) είναι σημαντική, ώστε να μην ερχόμαστε ξαφνικά αντιμέτωποι με ζωονοσογόνες ασθένειες που μεταδίδονται στον άνθρωπο, για τις οποίες μπορεί να μην είμαστε σε θέση να αντιδράσουμε έγκαιρα. Είναι σημαντικό να έχουμε ένα σύστημα προειδοποίησης, ετοιμότητας και απόκρισης που λαμβάνει υπόψη αυτή την προσέγγιση».
Εν κατακλείδι
Σύμφωνα με τη θεωρία της εξέλιξης, στη φύση επιβιώνει αυτός που μπορεί και προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες.
Για τα βακτήρια, με χρόνο αναδιπλασιασμού τα 20 λεπτά και αποδεδειγμένη (χαρακτηριστικό παράδειγμα η αντιμικροβιακή ανθεκτικότητα) ικανότητα μετάλλαξης, η προσαρμογή είναι δεδομένη. Επίσης, θα πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη μας ότι σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, υπάρχουν περίπου ένα τρισεκατομμύριο είδη μικροβίων στη Γη και το 99,999% από αυτά δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί.
Εμείς οι άνθρωποι, αν θέλουμε να αποφύγουμε δυσάρεστες εκπλήξεις (οι μνήμες από τη διαχείριση και τις επιπτώσεις της πανδημίας του κορονοϊού είναι νωπές), θα πρέπει να αντιπαραθέσουμε τη διεπιστημονική προσέγγιση, τη συνεργασία, τα δομημένα συστήματα επιτήρησης, επικοινωνίας και άμεσης αντιμετώπισης και την αξιοποίηση των τεχνολογικών εξελίξεων στη μοριακή γενετική και την πληροφορική, για την καλύτερη κατανόηση της μικροβιακής οικολογίας, φυσιολογίας και μεταβολισμού και τον σχεδιασμό στοχευμένων ελέγχων.
Βιβλιογραφία
- Microbiology and Climate Change: a Transdisciplinary Imperative (2023). J. T. Lennon, S. D. W. Frost, N. K. Nguyen, A. L. Peralta, A. R. Place, K. K. Treseder. American Society for Microbiology, January/February 2023 Volume 14 Issue 1.
- Climate change as a threat to health and well-being in Europe: focus on heat and infectious diseases (2022). European Environment Agency report 7/2022.
- Scaling laws predict global microbial diversity (2016). Kenneth J. Locey and Jay T. Lennon. Proceedings of the National Academy of Sciences, May 2016, 24;113(21):5970-5.
*Ο Δρ. Φραγκίσκος Γαΐτης είναι Βιολόγος – Μικροβιολόγος τροφίμων, Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής του ΕΦΕΤ. Στο παρόν κείμενο εκφράζει προσωπικές απόψεις.
Ακολουθήστε το Cibum 
