Γιατί οι άνθρωποι δεν πλένουν τα χέρια τους – Μόνο το 50% χρησιμοποιούν σαπούνι και νερό μετά την τουαλέτα!

Σήμερα είναι παγκόσμια μέρα υγιεινής των χεριών και μελετώντας το ζήτημα, όλο και περισσότεροι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα  ότι η άρνηση να σταματήσει κάποιος στο νιπτήρα και να πλύνει τα χέρια του κατά την έξοδό του από την τουαλέτα μπορεί να μην οφείλεται μόνο στην τεμπελιά. Ο γενικός τρόπος σκέψης, η υπεραισιοδοξία που έχει πως δεν θα αρρωστήσει ο ίδιος ποτέ, η ανάγκη να αισθανθεί «φυσιολογικά», η δυσπιστία στην ‘’δύναμη’’ των μικροβίων και τέλος ο βαθμός που σιχαίνεται κανείς, είναι μια σειρά ψυχολογικών παραγόντων που αποθαρρύνουν τους ανθρώπους να πλένουν τα χέρια τους.

Φυσικά, το πλημμελές πλύσιμο των χεριών μπορεί για κάποια μέρη του κόσμου να εξηγηθεί από την έλλειψη επαρκών εγκαταστάσεων, καθαρού νερού και σαπουνιού. Στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, μόνο το 27% του πληθυσμού έχει πρόσβαση σε αυτά τα αγαθά (ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η UNICEF εκτιμούν ότι περίπου τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν εξοπλισμένο νιπτήρα χεριών στο σπίτι τους). Αλλά ακόμη και σε πολλά κράτη υψηλού εισοδήματος, όπου και το σαπούνι και το νερό είναι άφθονα, μόνο το 50% των ανθρώπων τα χρησιμοποιούν πραγματικά μετά την τουαλέτα.

Μια πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι ενώ το 92% των Αμερικανών πιστεύουν ότι είναι σημαντικό να πλένουν τα χέρια τους μετά τη χρήση δημόσιας τουαλέτας, μόνο το 66% δηλώνει ότι το κάνει και σχεδόν το 70% παραδέχεται ότι δεν χρησιμοποιεί σαπούνι. Μια άλλη μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι σε πολλά κράτη με υψηλό μέσο εισόδημα, όπου οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό και σαπούνι, μόνο το 50% τα χρησιμοποιεί στην πραγματικότητα μετά την τουαλέτα. Ενώ τα ποσοστά μπορεί να διαφέρουν από μελέτη σε μελέτη, υπάρχει μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα: υστερούμε απαράδεκτα στο να πλένουμε τα χέρια μας.

Το πλύσιμο των χεριών θεωρείται μία από τις πιο σωτήριες ανακαλύψεις στην ιστορία της ανθρωπότητας, συμβάλλοντας σε μια μέση διάρκεια ζωής που κυμαίνεται τώρα περίπου στα 80 χρόνια, ενώ ήταν γύρω στα 45 στις αρχές του 19^ου αιώνα όταν άρχισε να διαδίδεται στους πολίτες των αναπτυγμένων κοινωνιών ως καλή πρακτική το πλυσιμο των χεριών. Τότε γιατί είμαστε τόσο αρνητικοί σε αυτό; Οι ερευνητές καταλήγουν πως η απάντηση βρίσκεται στην ανθρώπινη ψυχολογία.

Η υγιεινή των χεριών είναι περισσότερο βιωματική παρά λογική

Τα ευρήματα μιας μελέτης του American Journal of Infection Control διαπίστωσαν ότι οι γιατροί που ανέφεραν ότι λάμβαναν αποφάσεις διαισθητικά είχαν πολύ περισσότερες πιθανότητες να πλένουν τα χέρια τους τακτικά από εκείνους που δήλωσαν ότι λειτουργούν με πιο ορθολογικό τρόπο. Όπως οι γιατροί σκέφτονται διαφορετικά μεταξύ τους, έτσι και οι απλοί πολίτες. Μια μελέτη στο περιοδικό Journal of Consumer Research λέει ότι οι καταναλωτές προσεγγίζουν τα προιόντα, τις υπηρεσίες και τα προβλήματα, με διαφορετικό τρόπο σκέψης. Οι συγγραφείς του άρθρου περιγράφουν την ορθολογική σκέψη ως «λογική, έντονη και αναλυτική» και τη βιωματική σκέψη ως «συνειρμική, χαλαρή και ολιστική».

Προκατάληψη αισιοδοξίας

Ένας παράγοντας που πιστεύεται ότι έχει αντίκτυπο είναι η ατομική αισιοδοξία ή αλλιώς προκατάληψη αισιοδοξίας. Η «προκατάληψη αισιοδοξίας» περιλαμβάνει την πίστη ότι τα άσχημα πράγματα είναι λιγότερο πιθανό να συμβούν στον εαυτό μας από ό, τι σε άλλους ανθρώπους. Αυτή η παράλογα θετική προοπτική είναι καθολική, την συναντάμε σε διαφορετικούς πολιτισμούς και σε όλα τα δημογραφικά στοιχεία, όπως το φύλο και η ηλικία. Μας οδηγεί σε λάθος υπολογισμό των πιθανοτήτων μας, για μια σειρά δυσάρεστων γεγονότων από την ανάπτυξη καρκίνου στον καπνιστή μέχρι το διαζύγιο στον νιόπαντρο.

Μια μελέτη, η οποία πραγματοποιήθηκε σε μεγάλο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης εν μέσω της πανδημίας του 2009 γρίπης των χοίρων (H1N1), διαπίστωσε ότι οι μαθητές που είχαν υψηλότερα επίπεδα μη ρεαλιστικής αισιοδοξίας ήταν λιγότερο πιθανό να πλύνουν τα χέρια τους. Ενώ, εκείνοι που θεωρούσαν ότι οι ίδιοι ελέγχουν την ζωή τους έπλεναν τα χέρια τους.

Προκατάληψη αισιοδοξίας διαπιστώθηκε επίσης σε φοιτητές νοσηλευτικής, οι οποίοι τείνουν να υπερεκτιμούν τις γνώσεις τους για καλές πρακτικές υγιεινής των χεριών και εργαζόμενους σε επιχειρήσεις τροφίμων, που υποτιμούν τον κίνδυνο πρόκλησης τροφικής δηλητηρίασης από τα βρώμικα χέρια τους και την κακή ατομική υγιεινή.

Γνωρίζουμε επίσης ότι τα κοινωνικά πρότυπα έχουν σημασία. Αν βλέπουμε άλλους ανθρώπους στο μπάνιο να πλένουν τα χέρια τους, το κάνουμε επίσης, αλλά όταν κανείς δεν το κάνει, δεν αισθανόμαστε την πίεση να το κάνουμε.

“Το πρόβλημα με το πλύσιμο των χεριών είναι ότι, ειδικά στις ανεπτυγμένες χώρες, μπορείτε να αποφύγετε το πλύσιμο των χεριών σας πολλές φορές και δεν θα αρρωστήσετε”, λέει ο Robert Aunger ειδικός σε θέματα δημόσιας υγείας στο London School of Hygiene and Tropical Medicine. «Ακόμη και με τον κορονοϊό, λένε ότι η καθυστέρηση μεταξύ της μόλυνσης και της εμφάνισης οποιωνδήποτε συμπτωμάτων είναι περίπου πέντε, έξι ημέρες, οπότε η σύνδεση είναι πολύ δύσκολη».

Οι κοινωνικές νόρμες έχουν σημασία

Μια μεγάλη ένδειξη για τη σημασία της ψυχολογίας στο πλύσιμο των χεριών είναι το μεγάλο εύρος πρακτικών υγιεινής των χεριών σε διαφορετικούς πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο. Σε Γαλλική έρευνα, 64.002 άτομα σε 63 χώρες ρωτήθηκαν εάν συμφωνούν με τη δήλωση «το να πλένεις τα χέρια σου με σαπούνι μετά τη χρήση τουαλέτας είναι κάτι που το κάνεις αυτόματα». Λιγότεροι από τους μισούς ερωτηθέντες από την Κίνα, την Ιαπωνία, τη Νότια Κορέα και την Ολλανδία συμφώνησαν. Εν τω μεταξύ, η χώρα με τα υψηλότερα ποσοστά ήταν η Σαουδική Αραβία, όπου το 97% των ανθρώπων δήλωσαν ότι συνήθιζαν να πλένουν τα χέρια τους με σαπούνι.

Ακόμα και εντός των χωρών, υπάρχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις στο πλύσιμο των χεριών. Για παράδειγμα, μελέτες έχουν δείξει με συνέπεια ότι οι γυναίκες είναι πολύ πιο επιμελείς στο πλύσιμο των χεριών από τους άνδρες. Σε μια από τις δικές του μελέτες, ο Robert Aunger διαπίστωσε ότι οι γυναίκες είχαν διπλάσιες πιθανότητες να πλένουν τα χέρια τους σε τουαλέτες πρατηρίων αυτοκινητοδρόμων στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η τάση έχει επεκταθεί ακόμη και στην πανδημία Covid-19, και μια πρόσφατη δημοσκόπηση διαπίστωσε ότι το 65% των γυναικών και το 52% των ανδρών λένε ότι πλένουν τακτικά τα χέρια τους.

Ο Robert Aunger εξηγεί ότι η παραλλαγή στο πλύσιμο των χεριών οφείλεται πιθανώς στους κοινωνικούς κανόνες – ένα ισχυρό σύνολο άτυπων κανόνων που διέπουν τη συμπεριφορά μας όταν είμαστε σε μια ομάδα. “Είναι πολύπλοκα ψυχολογικά συστήματα, τα οποία εξαρτώνται από το να βλέπεις τι κάνουν οι άλλοι άνθρωποι, να σκέφτεσαι τι περιμένουν οι άλλοι και να βιώνεις πίεση για να το αντιγράψεις”, αναφέρει.

Ορθολογική ή βιωματική σκέψη

Κάποιοι ερευνητές θεωρούν πως αν πλασαριστεί το πλύσιμο των χεριών διασκεδαστικό ή σέξι τότε θα βρει μιμητές. Μια ομάδα πιο ριζοσπαστικών μελετητών αναπτύσσει την θεωρία της αύξησης του ποσοστού των ανθρώπων που πλένει τα χέρια του μέσα από την διαδικασία εξάλειψη της αηδίας ή μείωσης του σιχαμερού.  Το 2009, μαζί με τους συναδέλφους του από το Πανεπιστήμιο Macquarie, ο Stevenson δοκίμασε την ιδέα σε μερικούς φοιτητές. Αφού τους ρώτησαν για τις τρέχουσες συνήθειες στο πλύσιμο των χεριών και την αηδία, τους ζητήθηκε να παρακολουθήσουν ένα από τα τρία βίντεο: ένα καθαρά εκπαιδευτικό βίντεο, ένα με εκνευριστικά οπτικά και ένα χειριστήριο – ένα απόσπασμα από ένα άσχετο ντοκιμαντέρ φύσης.

Περίπου μία εβδομάδα αργότερα, οι μαθητές κλήθηκαν πίσω και κάθισαν σε ένα τραπέζι, κοντά σε αντιβακτηριακά μαντηλάκια και αλκοολούχο τζελ χεριών. Παρουσιάστηκαν μια σειρά από αντικείμενα βαθιάς ανθυγιεινής που πρέπει να χειριστούν – από λεκέδες από μύγες μέχρι χρησιμοποιημένες βούρτσες τουαλέτας. Αφού κρατούσαν κάθε αντικείμενο, τους ζητήθηκε να φάνε ένα κράκερ από ένα πιάτο. Θα απολύμαναν οι εθελοντές τα χέρια τους πριν αγγίξουν το φαγητό;

Όπως ήλπιζαν, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι που είδαν το βίντεο που προκαλεί αηδία είχαν πολύ περισσότερες πιθανότητες να καθαρίσουν τα χέρια τους από ό, τι οι άλλες ομάδες.

Σε μια επόμενη μελέτη, η ομάδα επιβεβαίωσε ότι αυτό θα μπορούσε να λειτουργήσει και στον πραγματικό κόσμο. Παρακολουθώντας κρυφά το πλύσιμο των ανθρώπων σε πολλά μπάνια, διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι είχαν πολύ μεγαλύτερο κίνητρο να το κάνουν όταν τους το υπενθύμιζαν αφίσες που απεικονίζουν κόπρανα σε ένα ψωμί – για να δείξουν πώς εξαπλώνονται τα μικρόβια αν δεν πλένετε τα χέρια σας – σε αντίθεση με όσους επισκέπτονταν μπάνια με καθαρά εκπαιδευτικές αφίσες.

Η αξία του πλυσίματος των χεριών είναι αναμφισβήτητα κορυφαία  τόσο για την υγεία όσο και για την αποφυγή επιμολύνσεων τροφίμων και αντικειμένων που θα αποτελέσουν με την σειρά τους εστία μόλυνσης. Το να πειστούν ολοένα και περισσότεροι να πλένουν τα χέρια τους βγαίνοντας από την τουαλέτα φαίνεται πως δεν είναι εύκολη υπόθεση.

 ΠΗΓΗ: https://www.bbc.com/future/article/20200417-the-hidden-reasons-some-people-dont-wash-their-hands

*Νίκος Γδοντέλης, Βιολόγος, MSc Food Science, Γενικός διευθυντής AG ADVENT ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΕ.