Από το «Ψωμί Παιδεία Ελευθερία» και το πιο παλιό «ψωμί ή αίμα!» στις πιο σύγχρονες σούπες που “λούζουν” πολύτιμα έργα τέχνης. Η ιστορία και σημειολογία του φαγητού ως μέσο διαμαρτυρίας, καταδίκης και οργής.
Της Χριστίνας Κοψίνη
Όποιοι δεν ήξεραν την «Just stop the Oil», μία από τις οργανώσεις που έχοντας στη φαρέτρα τους, την προστασία του πλανήτη, διεκδικούν με θεαματικές και αναπάντεχα επικοινωνιακές δράσεις την κατάργηση του λιγνίτη και του πετρελαίου, είναι βέβαιο ότι μετά τις εμφανίσεις τους, το 2022 πλέον την αναγνωρίζουν. Μέλη της ομάδας πέταξαν χυμό από ντομάτα στα «Ηλιοτρόπια», στο γνωστό αριστούργημα του Vincent Van Gogh στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, ενώ λίγο αργότερα περιποιήθηκαν δεόντως το κέρινο ομοίωμα του Καρόλου, αλείφοντας το με τούρτα στο μουσείο της Μαντάμ Tισό. Τα πλάνα έπαιξαν διεθνώς, σχεδόν, σε όλα τα δελτία ειδήσεων και είχαν εκατομμύρια επισκέπτες στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης. Το αποτέλεσμα αυτής της εντυπωσιακής «εικόνας» ήταν να μεταδοθεί το μήνυμά των ακτιβιστών μέχρι τα πέρατα της γης και με την ελπίδα να κινητοποιήσουν μια ισχυρή συλλογική απάντηση.
Και δεν ήταν οι μόνοι που επιχειρούν κάτι τέτοιο. Έχει τεκμηριωθεί ότι η δημιουργία νέων κοινωνικών κινημάτων βασίζεται στην τροφή ως μέρος της διαδικασίας δημιουργίας νέων ταυτοτήτων και δυνατοτήτων δράσης.
Διαδηλωτές που συνδέονται με τη γερμανική ομάδα Letzte Generation (Τελευταία Γενιά) πέταξαν πουρέ πατάτας σε έργο του Claude Monet στο Μουσείο Barberini στο Πότσνταμ της Γερμανίας. Γνωστή είναι και η στόχευση, της Μόνα Λίζα του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, με τούρτα στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι.
Μόνο που όλες αυτές οι εκδηλώσεις διαφέρουν πολύ σημειολογικά από το γνωστό «γιαούρτι» , τα αυγά (η ρίψη αυγών γνωστή και ως “egging” κατά πολιτικών που είναι ένας τρόπος εξευτελισμού τους) αλλά και από τα νεράντζια που τον Δεκέμβριο του 2008 μετατράπηκαν σε «όπλο» στα χέρια των μαθητών ενάντια στα δακρυγόνα, όπως καταγράφουν τα ρεπορτάζ της «Καθημερινής» εκείνες τις μέρες.
Η τροφή, η ικανοποίηση της βασικότερης ανάγκης του ανθρώπου μετά το οξυγόνο και το νερό, ως όπλο διαμαρτυρίας έχει την δική της ιστορία. Οι Έλληνες το γνωρίζουν πολύ καλά από την πρόσφατη ιστορία που έγραψε το αξέχαστο σύνθημα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου το Νοέμβριο του ’73 «Ψωμί Παιδεία Ελευθερία» . Νωπά παραμένουν, όμως, ακόμη και στη μνήμη τα συνθήματα των «μια φορά κι ένα καιρό» βασιλοφρόνων (Ελιά, ελιά και Κώτσο Βασιλιά).
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αναδρομή που κάνει για το θέμα, η ηλεκτρονική εφημερίδα The Conversation. Όπως αναφέρει σε σχετικό άρθρο της, ο ιστορικός Ε.P Thompson κατέγραψε ήδη από το 1971 τον βασικό ρόλο που έπαιζε η τροφή στο πλαίσιο της «ηθικής οικονομίας» και των διαμαρτυριών στην προβιομηχανική Αγγλία. Οι ταραχές για τα τρόφιμα τον 18ο αιώνα και ειδικότερα το 1766 λόγω της αυξανόμενης τιμής του σιταριού και άλλων δημητριακών ήταν, εν μέρει, η απάντηση στην κατάρρευση της παλιάς ηθικής οικονομίας, των παροχών σε είδος που αντικαταστάθηκε από τη νέα πολιτική οικονομία της ελεύθερης αγοράς.
Έκτοτε, το αίσθημα της αδικίας που υπάρχει σε ευρύτερα στρώματα των κοινωνιών έχει εκφραστεί πολλές φορές με τη διεκδίκηση της τροφής. Με πιο πρόσφατες, τις μαζικές κινητοποιήσεις που εκδηλώθηκαν το 2007 και το 2008, κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης, σε περισσότερες από 25 χώρες οι οποίες υπέστησαν δραματική αύξησης στις τιμές των τροφίμων.
Η διεκδίκηση τροφής, στην πιο απλή και συνάμα απαραίτητη εκδοχή της, όπως είναι το ψωμί, ήταν η αφορμή της ριζοσπαστικοποίησης των γυναικών, στις εξεγέρσεις του 1863 στο Ρίτσμοντ της Βιρτζίνια όταν οι πεινασμένες μητέρες, φώναζαν «ψωμί ή αίμα!».
Κι αλλού, όπως στις «διαδηλώσεις τορτίγιας» του 2007 στο Μεξικό, η τροφή στα συνθήματα των διαδηλωτών- «sin maíz, no hay país» (χωρίς καλαμπόκι, δεν υπάρχει χώρα) συνδέθηκε με την εθνική ταυτότητα της χώρας.
Ποια είναι η σημειολογία του φαγητού στις διαμαρτυρίες
Η Just Stop Oil είπε ότι ρίχνει σούπα στο έργο του Ολλανδού ζωγράφου για να επιστήσει την προσοχή στην κρίση του κόστους ζωής, που «στερεί από ορισμένες οικογένειες ακόμη και μία σούπα» όπως είπε χαρακτηριστικά η διαδηλώτρια, πριν την απομακρύνουν οι φύλακες του Μουσείου. Άλλωστε, η σούπα είναι ένα κοινό χαρακτηριστικό στις τράπεζες τροφίμων, οι οποίες πολλαπλασιάζονται σε όλη τη χώρα αναλογικά με την αύξηση των φτωχών και των αστέγων. Επομένως, τα τρόφιμα που χρησιμοποιήθηκαν στη διαμαρτυρία, μετατράπηκαν σε σύμβολο – της κλιματικής και της συνυφασμένης με αυτήν κρίσης στο κόστος ζωής. Το φαγητό είναι συμπερίληψη αυτού του δράματος.
«Το φαγητό μπορεί, είτε να λειτουργήσει συμβολικά ως ένδειξη της ισότητας, της οικειότητας ή της αλληλεγγύης, είτε να χρησιμεύσει για τη διατήρηση σχέσεων που χαρακτηρίζονται από ιεραρχία, απόσταση ή κατηγοριοποίηση σημείωνε ο ανθρωπολόγος Arjun Appadurai σε άρθρο του, το 1981. Για παράδειγμα, οι σπόροι έχουν συνδεθεί από καιρό με την αλληλεγγύη μεταξύ των αγροτών, αλλά ταυτόχρονα μπορούν να γίνουν όργανο ελέγχου όταν βρίσκονται στα χέρια του παγκόσμιου ιστού από τις πολυεθνικές, οι οποίες καταφέρνουν να συνεννοηθούν με την εκάστοτε εξουσία και να αποφασίζουν ποιος θα έχει πρόσβαση σε αυτούς.
Το φαγητό δεν έχει τον ίδιο ρόλο σε όλες τις τάξεις
Το φαγητό μπορεί επίσης να είναι και μέσο αποκλεισμού. Κι έχει αναλύσει ο κοινωνιολόγος Pierre Bourdieu, στο έργο του* το φαγητό μπορεί να καθορίσει το εσωτερικό και το εξωτερικό των ορίων της ομάδας. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην «γεύσης της ανάγκης» που σχετίζεται με τα πιο χορταστικά και πιο οικονομικά τρόφιμα για την εργατική τάξη (τα αποκαλούμενα και ως μπλε κολλάρα) και «τη γεύση της ελευθερίας ή της πολυτέλειας» για τις ανώτερες τάξεις, που έχουν την ελευθερία να ασχολούνται όχι μόνο με το να είναι χορτάτοι αλλά με την παρουσίαση και την εμπειρία φαγητού. Κατά τον Βοurdieu που έχει σταθεί ιδιαίτερα στη χρήση του φαγητού ως μέσο επίδειξης από την μικροαστική τάξη, μπορεί, επίσης, να γίνει σύμβολο, αυτού που διαχωρίζει τους ισχυρούς από τους ανίσχυρους ή ορισμένες ομάδες από την υπόλοιπη κοινωνία.
Ο συντάκτης του TheConversation συμπεραίνει και κάτι ακόμη: Το πλαίσιο του ακτιβισμού για το κλίμα, η χρήση του φαγητού ως ενός από τα μέσα διαμαρτυρίας μπορεί να διαχωρίσει περαιτέρω τις ομάδες ακτιβιστών από την υπόλοιπη κοινωνία (κάτι που φαίνεται από την κριτική τους). Όσοι δε, παρακολουθούν τη διαμαρτυρία μπορεί να αισθάνονται αηδιασμένοι από τις τακτικές – είτε ως πράξη βανδαλισμού που σχετίζεται με την τέχνη είτε με το ίδιο το φαγητό – ιδιαίτερα σε μια κουλτούρα που αντιτίθεται στη σπατάλη τροφίμων.
Eπίσης, ο ανθρωπολόγος David Sutton εντοπίζει ότι το φαγητό μπορεί να χρησιμεύσει ως εργαλείο για να αμφισβητήσει τον λεγόμενο «ορθολογισμό» της αγοράς και άλλες παραδοχές του σύγχρονου νεοφιλελευθερισμού. Άρα, η χρήση τροφίμων σε διαδηλώσεις μπορεί να είναι το σύμβολο αποτυχίας των κυβερνήσεων που δεν θέλησαν ή δεν μπόρεσαν να αναδιαρθρώσουν τα πολιτικό- οικονομικά συστήματα για να εγγυηθούν την πλανητική βιωσιμότητα.
Η έντονη αντίθεση μεταξύ της ευχάριστης κατανάλωσης φαγητού και της χρήσης του ως εργαλείου καταδίκης της κυβερνητικής αδράνειας ή ως έκφραση οργής και απογοήτευσης (μην ξεχνάμε τις λεηλασίες καταστημάτων τροφίμων κάθε φορά που μία χώρα, ιδιαίτερα στην Κεντρική και Λατινική Αμερική χρεωκοπεί ή βρίσκεται σε συνθήκες απόλυτης λιτότητας) αντικατοπτρίζει την έντονη αντίθεση ανάμεσα στο όραμα των διαδηλωτών για το μέλλον του πλανήτη και στην πολιτική και οικονομική στόχευση των κυβερνήσεων.
Πηγές:
-The Conversation
-Encyclopedia of Food and Agricultural Ethics
-SpringerLink
-* “ Social Critique of the judgement of Taste
Ακολουθήστε το Cibum 
